W centrum Kutna, przy ul. Narutowicza 2 i pl. marsz. J. Piłsudskiego znajduje się jeden z cenniejszych zabytków miasta – pałac pocztowy (podróżny) wybudowany na polecenie króla Augusta III w 1750 roku.

Kutno w połowie XVIII wieku znalazło się na trasie nowego traktu pocztowego, bowiem w 1749 roku król August III zmienił ustaloną dotąd drogę, wiodącą z Drezna przez Wrocław – Wieruszów – Widawę – Piotrków – Ujazd – Rawę do Warszawy, na trasę biegnącą przez Kargową i Poznań i dalej do Warszawy starym średniowiecznym szlakiem, na którym leżało Kutno. Nowa droga miała przede wszystkim skrócić czas przejazdu przez obce tereny, znajdujące się poza granicami Saksonii i Rzeczypospolitej.

Po zmianie trasy przejazdu z Drezna do Warszawy dwór królewski potrzebował miejsc do noclegu i odpoczynku. Między Poznaniem a Warszawą konieczne stało się wystawienie nowych stacji postojowych, których wybudowanie zaproponowano w Kleczewie i Kutnie. Propozycję tę przedłożył kapitan Johan Martin Walter, który był projektantem i budowniczym pałacu.

W tych okolicznościach doszło do transakcji, która przyniosła miastu jeden z najstarszych zabytków architektury przedrozbiorowej. 15 stycznia 1750 roku podpisano kontrakt z kasztelanem żmudzkim hrabią Józefem Franciszkiem Pacem, określanym w źródłach jako ówczesny właściciel Kutna, na użyczenie koniecznych gruntów za roczną opłatą za ów grunt pomienionemu Panu Kasztelanowi, lub jego dziedzicom, winien być wypłacany czynsz w wysokości 500 tynfów w dwóch terminach, pierwsza rata ostatniego dnia czerwca, druga zaś ostatniego dnia grudnia, przez wszystkie lata, ze skarbu Jego Królewskiej Mości. Zarządzającym pałacu mianowano bettmeistera (w kontrakcie z 1750 roku określany jako burgrabia) Gotlieba Hausiusa, wcześniej zarządzającego podobnym obiektem w Dąbrowie. Na urządzenie pomieszczeń przeznaczono zasoby warszawskiego składu mebli „Garde meble”.

Budowę pałacu powierzono kapitanowi Johanowi Walterowi, który już w 1748 roku otrzymał wynagrodzenie 120 talarów za wykonanie projektów, co pozwoliło dwa lata później przystąpić do budowy. Koszty budowy stanowiły ok. 5000-6000 talarów. Przy wznoszeniu pałacu zaangażowano głównie niemieckich rzemieślników, a prace wykonywano w szybkim tempie.

Pałac zaprojektowano w duchu saskiego baroku, na planie prostokąta z dwoma krótkimi skrzydłami bocznymi, zaakcentowanymi ryzalitami w elewacji frontowej oraz trzecim ryzalitem po środku, wysuniętym analogicznie od strony wewnętrznej. Całość wzniesiona została z tzw. pruskiego muru, czyli konstrukcji ryglowo-szachulcowej z odsłoniętym szkieletem; elewacje pawilonów w całości pokryte były tynkiem.

Część południową prostokątnej, ogrodzonej drewnianym parkanem działki o wymiarach 110 na 50 m zajmował pałac z dziedzińcem. W części północnej miał znajdować się ozdobny ogród z uprawnymi grządkami i drzewami owocowymi o symetrycznej kompozycji podkreślającej oś widokową, który jednak prawdopodobnie nie został zrealizowany. Na linii skrzydeł bocznych pałacu usytuowano mieszkalne oficyny. W dalszej części działki, po stronie północnej prawdopodobnie znajdowała się wozownia od zachodu, a po wschodniej stronie kuchnia.

Korpus główny, skrzydła boczne oraz pawilony przykrywały dwuspadowe dachy z poszyciem z gontów. W partii ryzalitu środkowego zastosowano dach łamany, zwieńczony (nie dochowanym do naszych czasów) orłem o rozpostartych skrzydłach. Do pożaru znajdował się w tym miejscu ażurowy cokół wykonany z drewna, który wieńczyła jeszcze w latach 50. XX wieku korona królewska, wykonana ok. 1917 roku. Nad wejściem od strony traktu znajdował się zwieńczony wazą tympanon. W połaciach dachu nad skrzydłami oraz pawilonami bogato zdobione mansardy i lukarny oświetlały izby znajdujące się na poddaszach.

Jeszcze na początku kwietnia 1750 roku obawiano się czy pałac będzie gotowy na podjęcie Augusta III, w związku z planowaną podróżą króla do Warszawy. Budowę jednak zdołano ukończyć. 24 kwietnia 1750 roku obie Królewskie Moście późnym przedpołudniem o godzinie 11 przybyli do Kutna, gdzie wraz z przyjazdem Obojga Królestwa, nakazano dawać salut z małych moździerzy. Ich Królewskie Moście postąpiły w progi nowo zbudowanego pałacu [Interims Palais], i spożyły posiłek o godzinie 11.30; zaś potem o godzinie 12.30, Królewskie Wysokości, bez nocowania w Kutnie, kontynuowały podróż do Warszawy, gdzie przybyły o godzinie 22.45 w najlepszym zdrowiu.

Kolejną wizytę w Kutnie odnotowano 8 października 1750 roku, kiedy rodzina królewska zatrzymała się tu na nocleg (odjechali 9 października o 7. rano) w drodze do Drezna. Witał ich w Kutnie prymas Adam Ignacy Komorowski.

Król wyjeżdżając z Kutna pozostawił dyspozycje dokonania zmian w kutnowskim pałacu, m. in. nakazując przekształcić westybul w kaplicę.

Ponownie król z małżonką i dziećmi zawitał na obiad do Kutna, jadąc do Warszawy 31 sierpnia 1752 roku (para królewska o godz. 10., a dzieci o 11.30). Już pod koniec czerwca wysłano odpowiednią porcelanę, aby zabezpieczyć królewski posiłek.

W kolejnych latach dokonywano dalszych modyfikacji i remontów kutnowskiego pałacu. J. M. Walter zainkasował m.in. 18 czerwca 1752 roku 1903 talary za pełne ukończenie budynków w Kleczewie i Kutnie na trakcie pocztowym przez Wielkopolskę do Warszawy. Była to suma przeznaczona również na wybudowanie koniecznych mostów i dróg na trasie pocztowej przez Wielkopolskę do Warszawy. Kolejny remont przeprowadzono 13 lutego 1753 roku, przekazano 454 talary „za zmiany przeprowadzone w miejscach naszych noclegów w Kleczewie i Kutnie”. Dalsze prace (od 5 września 1754 roku) były już prowadzone pod nadzorem Urzędu Budowlanego i z nakazu dyrektora warszawskiego urzędu Jana Fryderyka Knöbla, który otrzymał pieniądze za kolejny remont 31 grudnia 1756 roku. W 1763 roku przeprowadzono ponownie prace remontowe. Król skorzystał z pałacu po raz ostatni 25 kwietnia 1763 roku, kiedy opuszczał Polskę udając się do Drezna, gdzie zmarł w październiku tego samego roku

Po śmierci Augusta III pałac pocztowy stał się własnością właścicieli miasta, ale nie znamy bliżej okoliczności i warunków na jakich do tego doszło bowiem jeszcze wg dokumentu z 1772 roku stan prawny nie był uregulowany.

Dzieje pałacu od 1764 roku.

Nowi właściciele dokonali pod koniec XVIII wieku lub na początku XIX wieku szeregu przebudów pałacu. Wydłużono wówczas zachodnie skrzydło i poszerzono korytarze od strony dziedzińca.

Kolejny epizod związany z dynastią saską pochodzi z okresu Księstwa Warszawskiego. Wówczas król saski i zarazem nowy władca Księstwa Warszawskiego Fryderyk August przebywał w Kutnie 18 listopada 1807 roku, ale zatrzymał się w pałacu właściciela miasta W. Rzętkowskiego na Gierałtach, o czym informuje „Gazeta Warszawska”. Istnieje wprawdzie przekaz, który mówi o przebudowie pałacu w 1808 roku dla Fryderyka Augusta, ale jest on niezgodny z prawdą. Badania architektoniczne dowodzą jednak, że w tym czasie dokonano przedłużenia wschodniego skrzydła o przybudówkę z dwoma sklepionymi izbami i sienią, gdzie umiejscowiono kuchnię. Być może miało to związek z umieszczeniem tu siedziby podprefekta powiatu orłowskiego.

Z tym okresem wiąże się pobyt w pałacu saskim cesarza Napoleona Bonaparte, który był w Kutnie 11 grudnia 1812 roku w towarzystwie marszałka Armanda Caulaincourta podczas odwrotu z Rosji. Postój spowodowany był uszkodzeniem sań, a cesarz został podjęty obiadem, wyjechał z Kutna pod urokiem gościnności żony podprefekta. Epizod francuski utrwalił się w świadomości mieszkańców bowiem budynek ten nazywano jeszcze w okresie międzywojennym jako „dom napoleoński” bądź „francuski”.

W następnych latach teren, na którym stał pałac podróżny, został podzielony na mniejsze działki. Na mapie z 1826 roku na działce należącej do pałacu widoczny jest już późniejszy dom naczelnika powiatu (budynek dzisiejszego Urzędu Gminy Kutno), a w latach 1843-45 wzniesiono pomiędzy pałacem a domem naczelnika ratusz (dziś siedziba Muzeum Regionalnego w Kutnie). Kilka lat później, w 1853 roku dawna królewska nieruchomość, nazwana wówczas po raz pierwszy „saski pałac”, składała się z: „z domu frontowego przodem do ulicy poznańskiej, a prawe skrzydłem do ulicy Nowy Rynek narożnie położonego, o sześciu dymiących kominach, gątami podbitego, w pruski mur zbudowanego z wyłączeniem tylko części prawego skrzydła, którego koniec jest przymurowany massiw i sklepiony. Z obórki ze drwalnią przy prawem skrzydle istniejących. Z wozowni ze stajnią. Z parkanów oddzielających. Z kloaki o dwóch sedesach. Z wozowni ze drwalnią i stajnią w tyle w podwórku obok budowli Ratuszowych”.

Ostatni dziedzic miasta Kutna, Witold Mniewski w 1866 roku sprzedał nieruchomość cukiernikowi Antoniemu Herde za 6000 rb. W kolejnych latach następowały dalsze transakcje sprzedaży i dzielenia budynku i działki na mniejsze części. W 1921 roku podzielono pałac definitywnie na dwie nieruchomości, ale w ciągu następnych kilku lat nastąpiły dalsze podziały. Od 1866 roku do 1937 roku należał do 12 właścicieli, w tym do kilku jednocześnie. Odkąd budynek wielokrotnie zmieniał właścicieli, jego wnętrza przerabiane były na sklepy, warsztaty i mieszkania. Przerabiany wielokrotnie zatracił swój pierwotny charakter. Remontowano go już w 1876 i 1879 roku, a elewacje zmieniano w związku z przystosowywaniem do celów handlowych w latach: 1932, 1937 i 1939 (przebijano wejścia i wystawy sklepowe od strony południowej i wschodniej). W dniu 23 września 1932 roku ówczesny współwłaściciel Luzer Lipski uzyskał zgodę Zarządu Miasta Kutna na „przebicia dwóch okien na drzwi z oknami wystawowymi z tym, że prawa osób trzecich nie będą naruszone”. Ta zgoda została potwierdzona przez architekta miejskiego inż. J. Brzózkę oraz Konserwatora Zabytków Sztuki na Województwo Białostockie i Warszawskie". Z powyższego wynika, że zajazd uważany był już wówczas za zabytek. Od 1927 roku budynek figuruje w spisie wojewódzkiego konserwatora zabytków w Warszawie. Nie wiadomo jednak, kiedy wpisano go do tego rejestru, ani jaki był jego status prawny pod tym względem.

Ostatniej przebudowy dokonano w 1939 roku i obejmowała ona przebudowę wejścia do dwóch sklepów okien w skrzydle wschodnim od strony pl. marsz. J. Piłsudskiego. Zachował się również „plan istniejącej przystawki murowanej parterowej, w której mieści się zakład fryzjerski…”. Na pierwszej stronie planu widnieje adnotacja „Plan budynku pobudowanego bez zezwolenia i w dodatku bez zachowania przepisów Ustawy Budowlanej, zatwierdzony być nie może, 11 VIII 37”.

W czasie okupacji niemieckiej w skrzydle zachodnim, według relacji miejscowych świadków, ulokowana została siedziba żandarmerii. Stajnię w podwórzu przerobiono na dwie cele więzienne.

Po II wojnie światowej budynek został objęty ochroną konserwatorską. Została założona 7 kwietnia 1953 roku karta obiektu zabytkowego, a 25 września 1959 roku karta obiektu zabytkowego i techniczna. Do rejestru zabytków, jako dobro kultury został wpisany 11 lipca 1967 roku. Wszystkie te dokumenty podają jednak błędną datę powstania zajazdu określając ją na przełom XVII i XVIII w., którą sprostowała G. Majewska w 1984 roku jednoznacznie wskazując, że pałac podróżny zbudowany został w latach 1750-51.

Po wojnie budynek pod względem prawnym i użytkowym przechodził zmienne koleje. W 1970 roku wg doniesień ówczesnej prasy pojawiła się możliwość dokonania remontu zabytkowego obiektu. Niestety skomplikowana sytuacja prawna budynku uniemożliwiła wówczas przeprowadzenie prac konserwatorskich.

W grudniu 1990 roku Miasto Kutno wykupiło część zachodnią zajazdu. W lipcu 1991 roku wykupioną część przekazano w zarząd na rzecz Muzeum Regionalnego w Kutnie decyzją Prezydenta Miasta, na mocy uchwały zarządu z marca tego roku. Od 1995 roku czyniono starania o przejęcie pozostałej części na własność miasta. Od 2000 roku trwały intensywne próby w sprawie uregulowania stanu prawnego, które ostatecznie udało się sfinalizować dopiero w czerwcu 2011 roku, bowiem w 2004 roku zgłosiło swoje prawa 6 spadkobierców do części narożnej zajazdu. Prace nad uporządkowaniem stanu prawnego nabrały szczególnego znaczenia po zniszczeniu części zabytkowego pałacu w pożarze 19 stycznia 2003 roku. W kwietniu 2004 roku wynajęto niezniszczoną część pomieszczeń Fundacji Odbudowy Pałacu Saskiego. 2 czerwca 2011 roku zajazd w całości stał się własnością Miasta Kutno, po zawarciu umowy darowizny ze starostwem powiatowym i przekazaniem 1/3 posiadanej części nieruchomości obejmującej dawny pałac.

Kutnowski pałac Augusta III to dziś praktycznie jedyny zachowany w Polsce zabytek architektury – materialnej spuścizny po unii polsko – saskiej.

dr Piotr A. Stasiak